ادب در آثار حکیم ترمذی

ادب با ریشه ای نامعلوم، در زبان عربی، نخست در شعر مخضرم و به ویژه در احادیث نبوی، به کار گرفته شد و به سرعت بر مفاهیمی بسیار گوناگون اطلاق گردید. آن بخش از ادب که اینک صوفیانه می خوانیم، از آغاز اسلام تا میانه های قرن دوم قمری، بیشتر ادب دینی بود، تا آنکه حسن بصری، ابراهیم ادهم و همنشینان او پایه های تصوف را در جهان اسلام استوار کردند و از سدۀ سوم قمری، ادب صوفیانه اندک اندک در آثار برخی مدون شد. مراد از ادب صوفیانه، ادبی است که آن را ادب رفتاری، آیینی و اجتماعی خوانده ایم. در آثار ترمذی، مانند آداب المریدین و غیر آن، کنش ومنش اجتماعی سالک و حالات معنوی او بحث می شود؛ درحالی که تفکیک میان آن ها همیشه آسان نیست. ترتیب و تنظیم سیر باطنی و سلوک صوفیانه، اگرچه در آثار وی اندک نیست، هنوز نظام مند و دسته بندی نشده است. از مسائل مهم در ادب صوفیانه نزد ترمذی، مراحل فریب خوردگی انسان و چگونگی انتقال از مقام شایستگی و پارسایی به حوزۀ لذایذ دنیوی است که به شیوه ای سخت زیبا، به تدریج و همراه با تحلیل های اجتماعی و روان شناختی بیان شده است. در آثاری چون المنهیات، آنچه باید کرد، از خلال آنچه نباید کرد، بیان شده است. در دیگر آثار، چون الریاضه و ادب النفس،سخن از آن است که نفس سرکش باید ادب آموزد و در کشاکش میان نفس و آدمی است که ترمذی به موضوع ادب رفتاری- دینی راه جسته است.